Wiki-"Lalka". Popkulturowy obraz pozytywistycznej powieści Bolesława Prusa na przykładzie wiersza Jarosława Lipszyca "Lalka Barbie"

Lalka Bolesława Prusa to jedna z najdoskonalszych polskich powieści, której, zdaniem wielu badaczy, nie dorównał już później w historii literatury żaden inny utwór prozatorski. Wśród „konkurentów” Lalki pretendujących do miana „powieści idealnej” znajduje się również Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. Są to dwa z reguły najbardziej „znienawidzone” i „niedoczytane” przez uczniów, pamiętających jeszcze czasy matury wewnętrznej, teksty z dawnego kanonu lektur. Dziś w obliczu nowej podstawy programowej dokonano wyboru – wyeliminowano Nad Niemnem na korzyść bardziej uniwersalnej tematycznie Lalki. Ponadto została ona oznaczona gwiazdką, co bezwzględnie obliguje nauczycieli do szczegółowego omówienia tej lektury, a uczniów – do jej wnikliwego przeczytania.

Bardzo trudno jest o niebanalne lekcje, które przybliżyłyby bardzo zróżnicowaną tematykę Lalki. Już sama wieloznaczność tytułu skłania do różnorodnych interpretacji tekstu. Bogactwo motywów sprawia, że Lalka staje się (a raczej może stać się w nadchodzących miesiącach) „tekstem-wytrychem” do realizacji większości zadań maturalnych na egzaminie ustnym. Warto zatem znać utwór w szczegółach, aby nie popełnić błędów rzeczowych, które mogłyby przekreślić całkowicie jakość merytoryczną wypowiedzi, tak ustnej, jak i pisemnej, bo warto również wspomnieć, że rokrocznie Lalka jest najczęściej przytaczanym dziełem literackim na maturze. I to zarówno przez egzaminatorów, w formie zadań dłuższej wypowiedzi pisemnej, zawierających fragmenty powieści Prusa, jak i przez uczniów, którzy dobrze znany tekst chętnie cytują, ilustrując nim przykłady na potrzeby wypowiedzi argumentacyjnych.

Wiązka zadań, którą proponuję w ramach zwieńczenia cyklu lekcji poświęconego Lalce nie jest klasycznym podsumowaniem wiedzy wynikającej ze znajomości powieści. Przede wszystkim związana jest ona z pojęciem intertekstualności, które nie znajduje się w wymogach podstawy programowej jako takie, jednak związki między tekstami na różnych płaszczyznach podobieństwa i zróżnicowania muszą być przez ucznia dostrzegane (w formie kontekstów wybieranych samodzielnie lub proponowanych przez nauczyciela). Mechanizm intertekstualności bez wprowadzania samego pojęcia należałoby omawiać na lekcjach jak najczęściej, pokazując różnorakie związki, w które wchodzą z sobą teksty kultury. W dalszej kolejności scenariusz proponuje refleksję nad selekcją informacji, akcentując istotną rolę szczegółu w znajomości treści książki i wieńcząc lekcję oczywistą dla nauczyciela, a być może zaskakującą i odkrywczą dla ucznia puentą.

Na wstępie proponuję zadać uczniom proste pytanie, uruchamiające myślenie i nakierowujące ich poniekąd na podejmowaną w ramach lekcji problematykę (w tym sugerujące związek z omówioną wcześniej powieścią):

Czym jest lalka? Wypiszcie skojarzenia.

W przypadku niejasności warto dopowiedzieć, że chodziłoby przede wszystkim o znaczenie lalki w kulturze, jej liczne reprezentacje i rolę, jaką pełni (do czego służy ludziom). Przykładowe odpowiedzi uczniów prezentuję na poniższym asocjogramie:

Podczas przeprowadzania tej lekcji w jednej ze szkół średnich, wśród odpowiedzi uczniów na pierwszym miejscu pojawiło się oczywiste skojarzenie z powieścią Prusa (wobec tego zostało ono pominięte na powyższym schemacie), warto jednak uruchomić więcej skojarzeń poprzez pytania naprowadzające, bowiem okażą się one konieczne w interpretacji wprowadzanego na lekcji utworu literackiego. Kluczem dla efektywnego przebiegu zajęć jest doprowadzenie na wstępie do konkluzji, że szeroko pojęta lalka stanowi imitację żywego człowieka.

Poetycki kontekst dla Lalki stanowi tutaj wiersz Jarosława Lipszyca Lalka Barbie. Jest on dostępny w Internecie w ramach Wikisource.[1] W wersji papierowej został on zamieszczony w tomie Mnemotechniki oraz w jednym z podręczników do szkoły średniej w apendyksie do rozdziału poświęconego pozytywizmowi.[2] Przed przystąpieniem do lektury wiersza, warto byłoby przybliżyć nieco postać współczesnego poety-neolingwisty i działacza na rzecz wolnej lektury. Te informacje nie pozostają bowiem bez znaczenia dla rozumienia zasady powstania wiersza (czy też całego tomu o charakterystycznym tytule, o czym później) i sensu publikowania go w oficjalnym obiegu w sieci w ramach tej konkretnej witryny.

Następnie pora na wnikliwą lekturę wiersza. Warto polecić uczniom poszukiwanie fragmentów brzmiących znajomo, wypisywanie skojarzeń i podkreślanie wyrazów (na taką uwagę, co warto wyegzekwować w późniejszej rozmowie, a wyjaśnić przy okazji lektury tekstu, zasługuje słowo „aprowizacja” pojawiające się wielokrotnie). W efekcie przyjdzie nam zadać pytanie, z jakimi tekstami wchodzi w związki utwór Lipszyca. W pierwszej kolejności z pewnością uczniowie wymienią powieść Prusa, warto jednak skupić ich uwagę na „obudowie” tekstu, odsyłając do mieszczących się pod nim przypisów (w wersji elektronicznej wiersza – linków).[3]

Przed przystąpieniem do dalszej analizy zasady konstrukcyjnej tekstu proponuję rozrysować w formie grafu zależności i związki, które zauważyli uczniowie:

Gwoli omówienia rysunku wspomnę jedynie o przedstawionych na nim zależnościach. Utwór Lalka Barbie został wyróżniony w tym momencie jako tekst centralny (nim zajmujemy się na lekcji). Powstał on (w sensie literalnym, co wiadomo z metryczki, a udowodni zaraz kolejne proponowane zadanie) z dwóch artykułów z Wikipedii. Nie można jednak pominąć istotnego „pierwowzoru”, jakim dla dwóch spośród trzech rozrysowanych do tej pory tekstów jest powieść Prusa. Stąd „duże koło”, zaś z oczywistych względów artykuł poświęcony zabawce został z tego pola wyłączony i stanowi wartość dodaną, umieszczoną celowo na zewnątrz głównego zbioru, będącego przedmiotem naszego zainteresowania.

W tym momencie czas na mrówczą pracę, która opłaci się przy podsumowaniu i konfrontacji stawianych przez uczniów różnych tez interpretacyjnych. Następne zadanie polega na znalezieniu punktów wspólnych między tekstem Lipszyca i artykułami z Wikipedii. Uczniom przydadzą się do tego kolorowe zakreślacze i mnóstwo cierpliwości. Rozdajemy przygotowane kopie artykułów z Wikipedii[4], a uczniów prosimy o:

- zaznaczenie tym samym kolorem w tekście Lipszyca i w tekście artykułu „Lalka Barbie” fragmentów, które posłużyły poecie przy pisaniu wiersza;

- zaznaczenie drugim kolorem fragmentów wspólnych dla wiersza Lipszyca i artykułu „Lalka (powieść)”.

Możemy poprosić, aby pracowali w parach, co będzie niewątpliwie bardziej efektywne. Przede wszystkim jednak to samo zadanie musimy wykonać sami przed przeprowadzeniem lekcji, aby porównać efekty pracy uczniów, które powinny być niezwykle dokładne. To zadanie ma bowiem pokazać procentowe wykorzystanie (bo tak należy to dosłownie nazwać) materiału dostępnego w Internecie na potrzeby utworu literackiego. Odtwarzamy wspólnie proces pisania tekstu. Komentując poetykę Lipszyca, jednocześnie podejmujemy problem selekcji. Uczniowie powinni dostrzec zbitki i uproszczenia, a przede wszystkim fakt, że wiersz ogranicza się do ekspozycji wątku romansowego powieści. Modyfikacje streszczenia z Wikipedii wzbogaconego o aluzje do postaci Barbie i Kena szybko naprowadzą uczniów na trop kolejnej warstwy uproszczeń i wymuszą wręcz kolejne polecenie:

 Zwracając uwagę na relacje pomiędzy artykułem z Wikipedii a treścią powieści Prusa, wskażcie różnice i zmiany wprowadzone przez autora wiersza.

To zadanie, jeśli lektura została dobrze wcześniej omówiona, a uczniowie znają jej treść, powinno uruchomić błyskawiczne odpowiedzi. Jako przykład podam tutaj najbardziej wyrazistą zmianę, jakiej dokonał poeta: charakterystyczny dla kultury amerykańskiej happy-end wprowadzony przez Lipszyca, podczas gdy Lalka kończy się w sposób nieoczywisty, a związek Izabeli i Wokulskiego nie przebiega w myśl zasady „żyli długo i szczęśliwie”. Choć bohaterowie „pozostali wierni swej miłości”, puenta wiersza jest jednak odrobinę niejednoznaczna w odbiorze („wierni swej miłości” – a może każdy swojej?), na co również warto zwrócić uwagę, wprowadzając element „interpretacyjnego niepokoju”.

Ostatnim ogniwem niezbędnym do wydobycia pełnego znaczenia tego utworu jest omówienie samych postaci Łęckiej i Wokulskiego przez pryzmat wiersza Lipszyca. Oto bowiem wykorzystuje on wizerunek bohaterki popkultury i jej plastikowego chłopaka, dokonując, poprzez aluzję do tytułu powieści Prusa, kontaminacji tych dwóch, zdawałoby się odległych, przestrzeni kultury. Zamiast zgrzytu otrzymujemy interesującą propozycję interpretacyjną i nieoczekiwane wnioski.

W zależności od tego, z jaką klasą pracujemy i do jakiego punktu doprowadziliśmy wcześniej nasze rozważania dotyczące realizmu w samej powieści Prusa (ergo: czy ulegliśmy szkolnemu uproszczeniu w ukazywaniu Łęckiej jako lalki, czy postanowiliśmy w ramach sądu nad bohaterką lub innej metody pobudzającej krytyczne myślenie uczniów „uratować” tę postać od schematu) musimy poruszyć, w nawiązaniu do „rozgrzewki” z początku lekcji kwestię bohaterów:

Dlaczego autor wiersza sięgnął po bohatera popkultury? Wskażcie podobieństwa między postaciami powieści Prusa i ikonami popkultury XX wieku.

Mile widziane jest ułatwiające zapamiętanie tej aluzji przedstawienie graficzne. Tutaj proponuję wyselekcjonowane przeze mnie wcześniej spośród wielu dostępnych w przestrzeni wirtualnej zdjęcia obu lalek imitujące do złudzenia opisywane postaci:

Dalsza rozmowa to już stawianie rozmaitych hipotez interpretacyjnych przez uczniów i (miejmy nadzieję) ożywiona dyskusja w klasie. Oto bowiem stajemy przed kilkoma problemami. Jeśli nawet stwierdzimy zgodnie, że Łęcka jest tytułową lalką, a charakter Lalki Barbie, plastikowej i sztucznej, doskonale odzwierciedla charakter bohaterki, to co powiedzieć o Wokulskim-Kenie? Na wspomnianej przeze mnie lekcji uczniowie szybko znaleźli odpowiedź, którą warto tu przytoczyć: Wokulski jest lalką ponieważ w wierszu stale zajmuje się „aprowizacją”, co ilustruje, za pośrednictwem języka, powtarzalność jego czynności, schematyzm postępowania, dążenie do wspinania się po drabinie społecznej.

Postaci w ujęciu Lipszyca stają się zatem papierowe, płaskie, pozbawione wyrazu albo wręcz – jak lalki – plastikowe, sztuczne do przesady, co potęguje wrażenie nierealności. Można tutaj rozwinąć dyskusję w kierunku problematyki realizmu i współczesnej recepcji powieści. W końcu wiersz Lipszyca stanowi pewnego rodzaju głos czytelnika Lalki, co więcej: głos czytelnika ograniczonego internetowym brykiem, streszczeniem, złapanym w sidła uproszczenia. Ostatecznie pozostaje zatem spytać, co zostaje z powieści na poziomie streszczenia, a w konsekwencji – co zostaje ze streszczenia na poziomie wiersza. Czy tylko postaci są spłaszczone, czy spłyca się całą treść wprowadzając ograniczenia? Świadomość podwójnego(!) uproszczenia fabuły pokazuje kolejne warstwy kondensacji, czy raczej – kompresowania tekstu, z każdą adaptacją pozbawianego następnej partii informacji. O zagęszczeniu nie może być tu mowy, gdyż hierarchia uproszczeń narzuca porządek „od szczegółu do ogółu”.

Jeśli pozwoli na to czas, można również odwołać się do tytułu zbioru, w którym autor przemyślnie gra ze słowem „mnemotechnika”. W tym celu polecam zapoznać się z innymi utworami, np. z utworem Lustracja będącym kontaminacją słów: lustro i kastracja oraz artykułów o tożsamych tytułach. Mnemotechnika w oczywistym znaczeniu wiąże się z zapamiętywaniem. Warto jednak zwrócić uwagę na to, czy wiersz Lalka Barbie nie wpisuje się nieco przewrotnie w ten zbiór, czy jest to utwór o zapamiętywaniu (lub służący zapamiętaniu czegokolwiek), czy raczej o… zapominaniu (szczegółów).

Tutaj należałoby również podać temat lekcji lub zachęcić uczniów do sformułowania go wspólnie. Proponowany przeze mnie temat to: Wiki-Lalka. Popkulturowy obraz pozytywistycznej powieści Bolesława Prusa na przykładzie wiersza Jarosława Lipszyca Lalka Barbie.

Wiersz Lipszyca staje się zatem pretekstem do rozmowy o idei streszczania w ogóle. W nienachalny sposób wprowadzamy więc do lekcji aspekt wychowawczy i pokazujemy, jak ważna jest znajomość tekstu właściwego, aby uniknąć niepotrzebnych nieporozumień i nieścisłości. Punktów dojścia jest mnóstwo. Opisywana przeze mnie lekcja zakończyła się konkluzją w postaci zadania domowego, pisemnej odpowiedzi na pytanie:

Ile zostaje z człowieka w bohaterach popkultury?

Pytanie to uogólnia problematykę uproszczeń i sprowadza ją do wymiaru rzeczywistego. Zakładając, że powieść, nawet realistyczna, w jakimś sensie w sposób niedoskonały reprezentuje rzeczywistość, to „reprezentacja reprezentacji” staje się bardzo mglista i niejasna. W kulturze permanentnych odbitek, kopii i nieograniczonych możliwości powielania rzadko zastanawiamy się nad tym, że po drodze zatracamy ostre kontury i różniące nas niuanse.

ZAŁĄCZNIKI:
Dostosowane do lekcji fragmenty artykułów z Wikipedii:
https://drive.google.com/file/d/0B6W2XSfwuSiabWdSVlRYZlItZUE/view?usp=sharing

---

[1] http://pl.wikisource.org/wiki/Lalka_Barbie.

[2] W. Bobiński, A. Janus-Sitarz, M. Pabisek, Nowe Lustra świata. Część 3. Warszawa 2014, s. 322-323.

[3] Wspomniane odnośniki odsyłają do dwóch artykułów z Wikipedii, na bazie których został skonstruowany utwór Lipszyca: http://pl.wikipedia.org/wiki/Barbie;http://pl.wikipedia.org/wiki/Lalka_(powieść).

[4] W przypadku artykułu o Lalce Prusa warto uwzględnić rozmiary samego artykułu i nieco go przyciąć ograniczając się do fragmentów istotnie wykorzystanych przez Lipszyca. Proponuję skopiować informację wstępną, dalej przechodząc do zamieszczonego na stronie streszczenia powieści (tom I i tom II). Choć Pamiętnik starego subiekta (jego streszczenie) nie został uwzględniony przez poetę, należy go umieścić chociażby po to, aby ów brak uczniowie mogli dostrzec samodzielnie.